महाराष्ट्रामध्ये आणि गोव्याच्या जंगलांमध्ये आपल्याला पावसाळ्याच्या अखेरीस विशिष्ट अळ्या दिसतात. आपली नजर सुरवातीला या अळ्यांवर पडली की, झाडावर काहीतरी सुक्या पानाचा कचराच पडला आहे असंच वाटतं. या अळ्या असतात, लॉबस्टर मॉथच्या. या अळ्यांच्या रंजक प्रवासाबद्दल जाणून घेऊयात.
नैसर्गिक ठेवणीमुळं संरक्षण
फुलपाखरांच्या किंवा पतंगांच्या अळ्या ह्या तश्या निरूपद्रवी आणि अतिशय कमी हालचाल करणाऱ्या असतात. याच कारणांमुळे त्यांची पक्ष्यांकडून किंवा इतर भक्षकांकडून सहज शिकार केली जाते. यामुळे स्वत:चा बचाव करण्यासाठी त्यांची रंगसंगती आजूबाजूशी एकदम मिळतीजुळती होणारी असते. यामुळे त्या आसपासच्या रंगात एकदम मिसळून जातात. त्याचबरोबर काही जातीच्या अळ्या असे अनाकर्षक रंग धारण करतात की, पक्षांचं त्यांच्याकडे लक्षच जात नाही. काही जातीत तर त्यांचा आकारच असा काही खास असतो की, त्यांचे अस्तित्व जाणवत नाही किंवा त्या अळ्या नसून दुसरेच काहीतरी असल्याचा आभास होतो. याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे लॉबस्टर पतंगांच्या अळ्या.
संरक्षणासाठी एसिड स्प्रे
लॉबस्टर मॉथच्या अळ्या जेव्हा अगदी लहान असतात तेव्हा त्यांना डिवचले तर त्या एकदम त्यांचं शरीर आक्रसून घेतात. मग डोके आणि शेपूट एकत्र घेउन पाय ताणतात. यामुळे त्यांचा आकार काहीसा मुंग्यांसारखा भासतो. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे ते त्यांच्या पाठीवरच्या खास ग्रंथींमधून फॉर्मिक आम्लाचा स्प्रेसुद्धा सोडतात. या सगळ्यामुळे त्यांची मुंग्यांची नक्कल अगदी तंतोतंत ठरते आणि त्यांच्या आसपास त्यांचे भक्षक फिरकत नाहीत.
वजनाच्या पंधराशे पट खाणं!
फुलपाखराचा जीवनक्रम हा वेगवेगळ्या शारीरिक अवस्थांचा असतो. प्रथम फुलपाखरे अंडी टाकतात, त्यानंतर त्यातून वळवळणारे किडे बाहेर येतात. या वळवळणाऱ्या किडयांनाच सुरवंट अथवा अळ्या म्हणतात. या एकाच अवस्थेमधे त्या प्रचंड प्रमाणात खाऊ शकतात आणि तेवढयाच प्रमाणात वाढू शकतात. नवीन जन्माला आलेली अळी तिच्या आयुष्यात तिच्या वजनाच्या पंधराशे पट खाणे खाते. या अळीच्या आयुष्याचे मुख्य उद्दिष्ट खाणेच असते. एवढया प्रचंड प्रमाणात खाऊन त्या आपल्या शरीरात पुढच्या अवस्थांकरता चरबीच्या स्वरूपात ऊर्जा साठवून ठेवतात.
अळी आयुष्यात 5 वेळा कात टाकते
या अळ्या अंडयाच्या टोकाला एक बारीकसे छिद्र पाडून त्यातून बाहेर येतात. अंडयातून बाहेर आल्यानंतर सर्वप्रथम त्या अंडयाची टरफले खाऊन टाकतात. या अंडयाच्या कवचांमुळे त्यांना सर्वाधिक प्रथिने मिळतात. शरीर वाढीची अवस्था असल्यामुळे जेवढे खाणे खाता येईल तेवढे अळी खाऊन घेते. या अळीचा जबडा एखाद्या कात्रीसारखा भरभर चालतो आणि ती पानामागून पानं आणि फांदीमागून फांदी फस्त करत जाते. जशी जशी अळी वाढत जाते, तशी तशी तिची कातडी लहान लहान होत जाते. मग ती कात टाकून नवीन कातडीसकट परत वाढू लागते. अळीच्या आयुष्यात ती एकंदर पाच वेळेला कात टाकते.
खाण्याच्या आवडीनुसार झाडाची निवड
प्रत्येक अळीचे स्वत:चे अन्न-झाड ठरलेलं असतं. पानांमधील जी काही रासायनिक द्रव्ये असतात, तीच या अळ्यांच्या शरीराला पोषक असतात. म्हणून अळ्या आपल्या विशिष्ट अन्नझाडावर किंवा त्या उपजातीच्या अन्नझाडावरच जगू शकतात. या अळ्या एखादे वेळी उपाशी मरतील पण दुसऱ्या जातीच्या झाडाला तोंड लावत नाहीत. याकरता फुलपाखराच्या मादीने आपल्या उपजत कौशल्याने अगदी बरोबर असलेल्या अन्नझाडावरच अंडी घातलेली असतात. कधीकधी तर ती एखाद्या निष्पर्ण झाडावरसुद्धा अंडी घालते. पण त्या मादीचा अंदाज एवढा बरोबर असतो की जोपर्यंत अंडयातून अळ्या बाहेर येतात, तोपर्यंत झाडाला नवीन पालवी फुटलेली असते. या अळ्यांच्या खाण्याच्या आवडीनिवडी आपल्याप्रमाणेच ठरलेल्या असतात. जातीप्रमाणे काही अळ्या अगदी कोवळी पाने खाणे पसंद करतात, तर काही जातींच्या अळ्यांना मात्र अगदी जाड, निबर, जून पानेच लागतात. काही जातीच्या अळ्या पानाचा वरचा पृष्ठभाग पोखरून पानाच्या आत जाऊन तिथला मांसल गर खातात.
पावसाळ्याच्या अखेरीस अंड्यातून अळ्या बाहेर
पावसाळ्यात आणि पाऊस नुकताच थांबतो तेव्हा या वेगवेगळ्या अळ्यांना बघण्याचा उत्तम काळ असतो. अर्थातच या वेळी जंगलात अनेक झाडांना नवनवीन पालवी आलेली असते. याचमुळे त्यावर अनेक प्रकारची फुलपाखरे आणि पतंग अंडी घालतात. कालांतराने त्यातून अशा चित्रविचीत्र आकाराच्या अळ्या बाहेर येतात. यावेळी जंगलात आपण फेरफटका मारला तर नक्कीच 10/12 वेगवेगळ्या प्रकारच्या अळ्या आपल्याला दिसू शकतात. इतर अळ्या जरी सहज दिसत असल्या तरी लॉबस्टर पतंगाच्या अळ्या दिसणे मात्र थोडे कठीणच काम असते.
इथे छायाचित्रात मात्र त्यांचे एकदम जवळून छायाचित्र घेतल्यामुळे त्यांचा आकार, रंग अगदी व्यवस्थित जाणवतो. पण जंगलात मात्र लांबून त्यांन बघितले तर त्या अळ्या आहेत हे सांगूनही पटत नाही.
