आज आपण एका महत्त्वाच्या आणि गंभीर आरोग्य समस्येबद्दल माहिती घेणार आहोत, ती म्हणजे – थॅलेसेमिया. भारतात याचे एक ते दीड लाख रुग्ण आहेत आणि दरवर्षी दहा ते पंधरा हजार बालके या आजाराने बाधित होतात.
हा एक अनुवांशिक रक्तविकार आहे, जो रक्तातील हिमोग्लोबिनच्या निर्मितीवर परिणाम करतो आणि रक्ताल्पता (ॲनिमिया / anemia) निर्माण करतो. हा आजार अनुवंशिक असल्याने पूर्णतः बरा होत नाही, मात्र टाळता येऊ शकतो. आपल्या समाजात याबद्दल पुरेशी जागरूकता नाही, आणि म्हणूनच, आज आपण या विषयावर सविस्तर माहिती घेऊया.
थॅलेसेमिया म्हणजे काय, त्याची लक्षणे, उपचार, शासकीय सुविधा आणि आपण काय करू शकतो, याबद्दल जाणून घेऊया.
थॅलेसेमिया म्हणजे काय?
थॅलेसेमिया हा अनुवांशिक आजार आहे, ज्यामुळे शरीरातील लाल रक्तपेशींमध्ये उपयुक्त हिमोग्लोबिनची कमतरता असते कारण ते योग्य रीतीने निर्माण होत नाही. हिमोग्लोबिन हे ऑक्सिजन शरीरात पोहोचवण्याचे काम करते. जेव्हा हिमोग्लोबिन कमी होते, तेव्हा रक्ताल्पता (रक्तक्षय) निर्माण होते, ज्यामुळे थकवा आणि इतर समस्या उद्भवतात. हा आजार आई-वडिलांकडून मुलांना मिळतो. जर दोन्ही पालक थॅलेसेमिया मायनर (वाहक) असतील, तर मुलाला थॅलेसेमिया मेजर होण्याची 25 टक्के शक्यता असते.
भारतात, विशेषतः महाराष्ट्रात, थॅलेसेमियाचे रुग्ण मोठ्या संख्येने आहेत. ही समस्या गंभीर आहे. यामुळे आपल्या समाजाला जागरूक करणे आणि शासकीय सुविधांचा लाभ घेणे गरजेचे आहे.
थॅलेसेमियाची लक्षणे
मला हा आजार जन्मतः असला तरी देखील त्याचे निदान तीन महिने ते एक ते दोन वर्षांपर्यंत होते. थॅलेसेमियाची लक्षणे प्रकारानुसार बदलतात, पण काही सामान्य लक्षणे खालीलप्रमाणे आहेत:
सतत थकवा आणि अशक्तपणा : कमी ऑक्सिजनमुळे शरीराला ऊर्जा मिळत नाही. धाप लागते.
पिवळसर त्वचा आणि डोळे : यकृत आणि प्लीहावर ताण पडल्याने काविळीसारखी लक्षणे दिसतात.
मुलांमध्ये वाढीतील अडथळे : थॅलेसेमिया मेजरमुळे शारीरिक विकास मंदावतो.
हाडांचे आकार : चेहर्‍याची हाडे जास्त वाढल्याने असामान्य दिसू शकतात.
यकृत आणि प्लीहा आकार वाढणे : असे अत्याधिक कामामुळे होते.
जर तुमच्या मुलाला किंवा कुटुंबातील कोणाला ही लक्षणे दिसली, तर त्वरित जवळच्या शासकीय रुग्णालयात संपर्क साधा. लवकर निदानामुळे उपचार अधिक प्रभावी होतात.
हे ही वाचा : कावीळ एक पण प्रकार अनेक
थॅलेसेमियाचे प्रकार
थॅलेसेमिया दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागला जातो.
थॅलेसेमिया मायनर : यामध्ये व्यक्ती वाहक असते, म्हणजे त्यांना किरकोळ लक्षणे असतात किंवा लक्षणेच नसतात. पण ते हा आजार पुढच्या पिढीला देऊ शकतात.
थॅलेसेमिया मेजर : ही गंभीर अवस्था आहे, ज्यामध्ये रुग्णाला नियमित रक्तसंक्रमणाची गरज असते. याला ‘कूलीज अ‍ॅनिमिया’ असेही म्हणतात.
थॅलेसेमिया इंटरमिडिया : या प्रकारामध्ये कमी – अधिक लक्षणे असतात.
दोन थॅलेसेमिया मायनर व्यक्तींचे लग्न झाले तरच थॅलेसेमिया मेजर बाळाचा जन्म होऊ शकतो. अश्यावेळी थॅलेसेमिया मायनर बाळ जन्मण्याची 50 टक्के शक्यता असते. तर 25 टक्के नॉर्मल बाळ जन्मण्याची देखील शक्यता असते.
हे ही वाचा : कार्डिएक अरेस्ट !
उपचार आणि व्यवस्थापन
थॅलेसेमिया पूर्णपणे बरा होणारा आजार नाही, पण योग्य उपचारांनी रुग्णांचे आयुष्य सुधारू शकते.
नियमित रक्तसंक्रमण : थॅलेसेमिया मेजरच्या रुग्णांना दर 2-4 आठवड्यांनी रक्तसंक्रमण आवश्यक आहे.
आयर्न चेलेशन थेरपी : रक्तसंक्रमणामुळे शरीरात जमा होणारे अतिरिक्त लोह काढण्यासाठी औषधे दिली जातात.
बोन मॅरो ट्रान्सप्लांट : मॅरो प्रत्यारोपण हा एकमेव उपाय आहे, पण यासाठी योग्य दाता आणि वैद्यकीय सुविधा हव्या. तसेच हे खर्चिक आहे.
पौष्टिक आहार : प्रथिनयुक्त आणि संतुलित आहार रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवतो.
मानसिक आधार : हा गंभीर आजार असल्याने रुग्णाला तसेच कुटुंबाला आधाराची आणि समुपदेशनाची आवश्यकता असते.
शासकीय सुविधा आणि सहाय्य
भारत सरकार आणि महाराष्ट्र सरकार थॅलेसेमिया रुग्णांसाठी आणि प्रतिबंधासाठी अनेक योजना आणि सेवा पुरवते, ज्यांचा लाभ आपण घेऊ शकतो. महाराष्ट्र थॅलेसेमिया मुक्त करण्यासाठी शासन विविध उपाययोजना राबवत आहे.
मोफत रक्तसंक्रमण : शासकीय रुग्णालयांमध्ये थॅलेसेमिया मेजरच्या रुग्णांना मोफत रक्तसंक्रमण उपलब्ध आहे.
अनुवांशिकता तपासणी आणि समुपदेशन : राष्ट्रीय आरोग्य अभियान (NHM) आणि आयुष्मान भारत योजनेअंतर्गत, गर्भधारणेपूर्वी किंवा लग्नापूर्वी तसेच गर्भधारणेनंतर विविध थॅलेसेमिया स्क्रीनिंग टेस्ट मोफत किंवा कमी खर्चात उपलब्ध आहेत. यामुळे वाहक ओळखले जाऊ शकतात. तसेच गर्भ बाधित असल्यास गर्भपात करण्याचा विचार करता येतो.
औषध आणि आयर्न चेलेशन थेरपी : शासकीय रुग्णालयांमध्ये आयर्न चेलेशनसाठी औषधे कमी किमतीत किंवा मोफत मिळतात, ज्यामुळे रुग्णांचा आर्थिक बोजा कमी होतो. त्याच्या वार्षिक खर्च लाखांमध्ये आहे.
थॅलेसेमिया डे-केअर सेंटर्स : महाराष्ट्रातील काही शासकीय रुग्णालयांमध्ये थॅलेसेमिया रुग्णांसाठी विशेष डे-केअर सेंटर्स आहेत, जिथे रक्तसंक्रमण आणि नियमित तपासणी केली जाते.
जागृती कार्यक्रम : सरकार स्थानिक पातळीवर, विशेषतः ग्रामीण भागात, थॅलेसेमियाबद्दल जागृती कार्यक्रम आयोजित करते.
आर्थिक मदत : काही योजनांअंतर्गत, थॅलेसेमिया रुग्णांना उपचारासाठी आर्थिक सहाय्य मिळू शकते, जसे की मुख्यमंत्री सहाय्यता निधी किंवा केंद्र सरकारच्या आरोग्य योजनांमधून.
थॅलेसेमिया बाल सेवा योजना : ही CSR मार्फत चालणारी योजना असून याद्वारे बोनमॉरो ट्रान्सप्लांट साठी सहाय्य मिळते.
थॅलेसेमिया रुग्णांना विकलांगता प्रमाणपत्र : यामुळे शिक्षण आणि उपचारांच्या प्रवासासाठी सहाय्य होते.
या सेवांचा लाभ घेण्यासाठी तुमच्या जवळच्या शासकीय रुग्णालयात किंवा प्राथमिक आरोग्य केंद्रात संपर्क साधा. अश्या रुग्णांची नोंदणी झाल्यानंतर विविध सुविधा मिळू शकतात.
आपण काय करू शकतो?
थॅलेसेमियावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी जागरूकता आणि प्रतिबंध महत्त्वाचे आहेत.
अनुवांशिकता तपासणी करा : लग्नापूर्वी किंवा गर्भधारणेपूर्वी थॅलेसेमिया स्क्रीनिंग टेस्ट करा. थॅलेसेमिया मायनर आजार लक्षणविहीन असल्याने टेस्ट केल्याशिवाय कल्पना येत नाही.
जागरूकता पसरवा : कुटुंब, शेजारी आणि समाजात थॅलेसेमियाबद्दल माहिती द्या. शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये याबद्दल चर्चा आयोजित करा.
रक्तदान करा : थॅलेसेमिया रुग्णांना आयुष्यभर नियमित रक्ताची गरज असते. तुमच्या रक्तदानाने त्यांचे आयुष्य वाचू शकते. तसेच वारंवार रक्त चढवल्याने इतर रक्त- संक्रमित आजार होण्याची शक्यता वाढते. आरोग्यपूर्ण व्यक्तींनी रक्तदान केले तर नकळत संक्रमण कमी होऊ शकते.
शासकीय योजनांचा लाभ घ्या : मोफत तपासणी, उपचार आणि समुपदेशन सुविधांचा उपयोग करा. तसेच थॅलेसेमिया मुक्त महाराष्ट्र साठीच्या शासनाच्या कृतींना सहाय्य करा.
डॉक्टरांचा सल्ला घ्या : थॅलेसेमियाची शंका असल्यास, त्वरित शासकीय रुग्णालयात जा.
बोनमॉरो दाता म्हणून नोंदणी करा : 18 व 50 वयोगटातील निरोगी व्यक्ती दात्री संस्थेच्या साईट वर दाता म्हणून नोंदणी करू शकतात.
लक्षात ठेवा
थॅलेसेमिया हा एक आव्हानात्मक आजार आहे, पण योग्य माहिती, उपचार आणि शासकीय पाठबळाने आपण त्याचे परिणाम कमी करू शकतो. आपण सर्वांनी मिळून या आजाराविरुद्ध लढा द्यावा, जागरूकता वाढवावी आणि आपल्या मुलांचे भविष्य निरोगी बनवावे.
चला, निरोगी आणि जागरूक समाजासाठी एकत्र पाऊल टाकूया!
