शरीरातील गाठी (ट्यूमर) आणि त्यांची लक्षणे 

आज आपण एका महत्त्वाच्या आणि काहीशा भीतीदायक वाटणाऱ्या पण समजून घेतल्यास सामोरे जाणे सोपे असलेल्या विषयाबाबत माहिती घेणार आहोत – ते म्हणजे आपल्या शरीरात कुठेही होऊ शकणाऱ्या गाठी किंवा ‘ट्यूमर’. ‘ट्यूमर’ हा शब्द ऐकून अनेकांना लगेच ‘कॅन्सर’ची भीती वाटते, पण प्रत्येक गाठ म्हणजे कॅन्सर नसते हे आधी समजून घेऊया. काही गाठी साध्या असतात (Benign) तर काही कर्करोगाच्या (Malignant). साध्या गाठी शरीरामध्ये पसरत नाहीत मात्र कर्करोगाची गाठ असेल तर ती त्या पूर्ण अवयवामध्ये तसेच शरीरातील इतर अवयवांपर्यंत जसे लिव्हर, मेंदू पसरते. त्यामुळे अशा गाठींकडे दुर्लक्ष करण्याऐवजी त्याबद्दल डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आणि तपासणी करणे महत्त्वाचे असते.

गाठ / ट्युमर म्हणजे काय?

सोप्या भाषेत सांगायचं तर, आपल्या शरीरातील पेशींची अनियंत्रित वाढ म्हणजे गाठ. या पेशी वाढून एक विशिष्ट आकार घेतात, ज्याला आपण गाठ म्हणतो. ही गाठ शरीराच्या कोणत्याही भागात होऊ शकते.

जेव्हा ती गाठ अवयवाच्या आवरणाच्या पेशींची असते तेव्हा तिला कार्सिनोमा किंवा कॅन्सर म्हणतात. जेव्हा कनेक्टिव्ह टिश्यू म्हणजे हाडे, स्नायू किंवा मेदाची असते तेव्हा तिला सार्कोमा म्हणतात. जेव्हा लिंफाटिक सिस्टीम मध्ये असते तेव्हा लिंफोमा असतो. रक्ताच्या कर्करोगामध्ये म्हणजे ल्युकेमियामध्ये गाठ नसते मात्र लिंफ नोडस् म्हणजे लसिका ग्रंथी वाढू शकतात. याखेरीज विशिष्ठ पेशी संबंधी इतर गाठी जसे मेलानोमा (त्वचेचा कर्करोग) , जर्म सेल कॅन्सर (बीजांड निर्माण करणाऱ्या पेशींचा कर्करोग) असेही ट्युमर असू शकतात.

जेव्हा या गाठी कर्करोगाच्या नसतात तेव्हा त्यांना तुमच्या उगमस्थानानुसार Lipoma, adenoma , fibroma म्हटले जाते. मात्र यांचा आकार छोट्या सुपारी पासून बराच मोठा देखील असू शकतो. या गाठींमुळे अवयवाधित होत नसले तरीदेखील त्यांच्या आकारामुळे विविध लक्षणे जाणवू शकतात.

गाठीमुळे होणारे परिणाम

हे परिणाम विविध बाबींवर अवलंबून आहेत जसे – गाठ कॅन्सरची आहे की साधी, गाठ कोणत्या अवयवांमध्ये निर्माण झाली आहे, गाठीचा आकार किती आहे इ.

हे ही वाचा : गर्भाशयातील कॅन्सर नसलेल्या गाठी – फायब्रॉईड्स !

शरीरातील विविध अवयव आणि तेथे होऊ शकणाऱ्या गाठी

चला तर मग, सर्व गाठींच्या बाबत माहिती घेणे शक्य नसले तरी शरीरातील महत्त्वाच्या अवयवांमध्ये कोणत्या प्रकारच्या गाठी होऊ शकतात आणि त्यांची काही सामान्य लक्षणे काय आहेत ते पाहूया:

* मेंदू (Brain):

    लक्षणे : तीव्र डोकेदुखी (जी औषधांनीही कमी होत नाही), चक्कर येणे, उलटी होणे, दृष्टी अस्पष्ट होणे, ऐकू न येणे, शरीराच्या एका बाजूला अशक्तपणा येणे, व्यक्तिमत्त्वात बदल होणे, झटके येणे.
    उपचार: शस्त्रक्रिया, रेडिओथेरपी, केमोथेरपी.

* फुफ्फुसे (Lungs):

   लक्षणे: दीर्घकाळ खोकला (जो औषधांनी बरा होत नाही), श्वास घेण्यास त्रास होणे, छातीत दुखणे, धाप लागणे, थुंकीतून रक्त पडणे, अचानक वजन कमी होणे, थकवा जाणवणे.
   उपचार: शस्त्रक्रिया, केमोथेरपी, रेडिओथेरपी, टार्गेटेड थेरपी, इम्युनोथेरपी.

* स्तन (Breast – स्त्रिया आणि काही प्रमाणात पुरुषांमध्ये):

    लक्षणे : स्तनात गाठ लागणे (जी दुखत नाही), स्तनाच्या आकारातील किंवा त्वचेतील बदल, स्तनाग्रातून स्त्राव येणे (विशेषतः रक्ताचा), काखेत गाठ येणे.
   उपचार : शस्त्रक्रिया, केमोथेरपी, रेडिओथेरपी, हार्मोनल थेरपी, टार्गेटेड थेरपी.

* आतडे (Intestines – लहान आणि मोठे आतडे):

   लक्षणे : शौचाच्या सवयींमध्ये बदल (अतिसार किंवा बद्धकोष्ठता), शौचातून रक्त पडणे, पोटदुखी, पोटात मुरडा येणे, अचानक वजन कमी होणे, थकवा.
   उपचार : शस्त्रक्रिया, केमोथेरपी, रेडिओथेरपी.

* यकृत (Liver):
   लक्षणे : पोटात दुखणे, पोट फुगणे, कावीळ (डोळे आणि त्वचा पिवळी पडणे), मळमळ, उलटी, अचानक वजन कमी होणे, थकवा.
   उपचार : शस्त्रक्रिया, लिव्हर ट्रान्सप्लांट (यकृत प्रत्यारोपण), रेडिओफ्रीक्वेंसी ॲब्लेशन, केमोथेरपी.

* मूत्रपिंड (Kidney):
   लक्षणे: लघवीतून रक्त येणे, पाठ दुखणे, पोटात गाठ लागणे, ताप येणे, उच्च रक्तदाब, अचानक वजन कमी होणे.
    उपचार: शस्त्रक्रिया, टार्गेटेड थेरपी, इम्युनोथेरपी.

* गर्भाशय आणि अंडाशय (Uterus and Ovaries – स्त्रियांमध्ये):

   लक्षणे: मासिक पाळीत बदल, ओटीपोटात दुखणे, पोट फुगणे, योनीमार्गातून असामान्य स्त्राव, लैंगिक संबंधांदरम्यान वेदना, लघवी करताना त्रास.
   उपचार: शस्त्रक्रिया, केमोथेरपी, रेडिओथेरपी.

* प्रोस्टेट (Prostate – पुरुषांमध्ये):
   लक्षणे: लघवी करताना त्रास होणे (वारंवार लघवी येणे, धार कमी होणे), लघवीतून किंवा वीर्यातून रक्त येणे, कंबरेत किंवा हाडांमध्ये दुखणे.
   उपचार: शस्त्रक्रिया, रेडिओथेरपी, हार्मोनल थेरपी, केमोथेरपी.

* पचनसंस्था (Esophagus, Stomach, Pancreas):

   लक्षणे: गिळण्यास त्रास होणे, छातीत जळजळ, पोटदुखी, मळमळ, उलटी, अचानक वजन कमी होणे, भूक न लागणे.
   उपचार: शस्त्रक्रिया, केमोथेरपी, रेडिओथेरपी.

* त्वचा (Skin):
   लक्षणे: त्वचेवर नवीन तीळ किंवा मस्सा येणे, जुन्या तिळामध्ये बदल (आकार, रंग, खाज), न भरणाऱ्या जखमा.
   उपचार: शस्त्रक्रिया (काढून टाकणे), रेडिओथेरपी, केमोथेरपी, टार्गेटेड थेरपी.

* रक्त (Blood – ल्युकेमिया, लिम्फोमा):
   लक्षणे : तीव्र थकवा, ताप, रात्री घाम येणे, वजन कमी होणे, लिम्फ नोड्स (गाठी) सुजणे, वारंवार संक्रमण होणे, सहज रक्तस्त्राव किंवा जखमा होणे.
   उपचार : केमोथेरपी, रेडिओथेरपी, बोन मॉरो
ट्रान्सप्लांट (अस्थिमज्जा प्रत्यारोपण).

* हाडे:
   लक्षणे : हाडांमध्ये औषधांनी कमी न होणारी वेदना, बदललेला आकार, गाठ
   उपचार : शस्त्रक्रिया, किमोथेरपी, रेडिओथेरपी

उपचार पद्धती: एक दृष्टिक्षेप

गाठींवर उपचार करताना अनेक गोष्टी विचारात घेतल्या जातात, जसे की गाठीचा प्रकार, आकार, कोणत्या अवयवात आहे आणि ती किती पसरली आहे. प्रमुख उपचार पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

* शस्त्रक्रिया (Surgery): गाठ शरीरातून काढून टाकणे.
* केमोथेरपी (Chemotherapy): कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करण्यासाठी औषधे वापरणे. ही औषधे तोंडावाटे किंवा इंजेक्शनद्वारे दिली जातात.
* रेडिओथेरपी (Radiotherapy): उच्च ऊर्जा किरणांचा वापर करून कर्करोगाच्या पेशी नष्ट करणे.
* टार्गेटेड थेरपी (Targeted Therapy): कर्करोगाच्या पेशींच्या विशिष्ट गुणधर्मांवर हल्ला करणारी औषधे.
* इम्युनोथेरपी (Immunotherapy): शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवून कर्करोगाशी लढण्यास मदत करणे किंवा विशिष्ठ antibody देऊन ट्युमरवर हल्ला करणे.
* हार्मोनल थेरपी (Hormonal Therapy): काही विशिष्ट कर्करोगांच्या वाढीसाठी आवश्यक असलेल्या हार्मोन्सना अवरोधित करणे. उदा. ब्रेस्ट कॅन्सर.

अनेकदा, रुग्णाच्या स्थितीनुसार आणि ट्यूमरच्या प्रकारानुसार एकाहून अधिक उपचार पद्धतींचा वापर केला जातो.
तसेच विज्ञानाच्या प्रगतीनुसार अनेक नवीन पद्धतीच्या उपचारांचे देखील संशोधन सुरू आहे.

कर्करोगापासून बचावासाठी सामान्य सल्ले (प्रतिबंध)

म्हणतात ना, ‘प्रतिबंध हा उपचारापेक्षा चांगला’. कर्करोगापासून बचाव करण्यासाठी आपण आपल्या जीवनशैलीत काही सोपे बदल करू शकतो:

आरोग्यपूर्ण आहार : ताजी फळे, भाज्या, धान्य आणि कडधान्यांचा आहारात समावेश करा. प्रक्रिया केलेले अन्न आणि जास्त साखर टाळा.
नियमित व्यायाम : दररोज किमान 30 मिनिटे व्यायाम करा.
धूम्रपान आणि मद्यपान टाळा : हे दोन्ही कर्करोगाचे प्रमुख कारण आहेत.
वजन नियंत्रणात ठेवा : लठ्ठपणा अनेक प्रकारच्या कर्करोगाशी संबंधित आहे.
सूर्याच्या अतिनील किरणांपासून संरक्षण : उन्हात बाहेर पडताना सनस्क्रीन वापरा आणि शरीर झाका.
नियमित आरोग्य तपासणी : वयानुसार आवश्यक असलेल्या तपासण्या (उदा. महिलांसाठी मॅमोग्राफी, पॅप स्मीअर, पुरुषांसाठी पीएसए चाचणी) करून घ्या.
लसीकरण : काही कर्करोगांना प्रतिबंध घालण्यासाठी लसीकरण उपलब्ध आहे (उदा. एचपीव्ही लस गर्भाशयाच्या मुखाच्या कर्करोगासाठी).
स्वच्छता : विशेषतः लैंगिक संबंधांमध्ये स्वच्छता आणि सुरक्षितता राखणे आवश्यक आहे.

लक्षात ठेवा :

वर दिलेली लक्षणे केवळ सामान्य माहितीसाठी आहेत. यापैकी कोणतीही लक्षणे जाणवल्यास तातडीने डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. लवकर निदान आणि योग्य उपचारामुळे अनेक प्रकारच्या कर्करोगांवर यशस्वीपणे मात करता येते.
घाबरू नका, माहिती घ्या आणि जागरूक रहा!
आपल्या आरोग्याची काळजी घ्या!