ॲनल फिस्टुलावर ‘क्षारसूत्र’ आयुर्वेदिक उपचार पद्धत

ॲनल फिस्टुला म्हणजे गुदद्वाराचा फिस्टुला. गुदद्वाराच्या फिस्टुला म्हणजे  गुदद्वाराच्या आतून बाहेरच्या त्वचेपर्यंत एक अनैसर्गिक बोगद्यासारखा मार्ग – रस्ता  तयार होतो. हा मार्ग साधारणपणे गुदद्वाराच्या ग्रंथींच्या ठिकाणी विकसित होतो.  या मार्गामुळे गुदद्वाराजवळ वेदना, सूज आणि रक्तस्राव होत असतो. याला एनो फिस्टुला असंही म्हटलं जातं. 

आयुर्वेदिक उपचार पद्धतीचं सादरीकरण

फिस्टुला या आजारामध्ये गुदद्वाराच्या मार्गातून सतत रक्तस्त्राव होत असतो. हा रक्तस्त्राव कधी, कुठेही सुरु होऊ शकतो. यामुळे रुग्णाला घरातून बाहेर पडणं कठीण होतं. यामुळे स्त्री असो वा पुरुष दोघांनाही सतत सॅनिटरी पॅड लावणं गरजेचं होतं. यावर होमिओपॅथीक पद्धतीने सर्जरी जरी केली तरी, हा आजार पुन्हा होण्याची शक्यता जास्त असते. शिवाय या सर्जरीमुळे वेदना आणि गुदद्वारा मार्गातील स्नायूंना इजा झाल्यास अन्य अडचणी निर्माण होतात. मात्र, या सगळ्या त्रूटी दूर करण्यासाठी आयुर्वेदिक उपचार पद्धत क्षारसूत्र कशा पद्धतीने उपयुक्त आहे, याविषयीचं सादरीकरण करण्याची संधी मला अमेरिकेतल्या सॅन दिएगो इथे आयोजित केलेल्या ‘अमेरिकन सोसायटी ऑफ कोलन अँड रेक्टल सर्जन्स’च्या वार्षिक परिषदेत करण्याची मिळाली. 

‘अमेरिकन सोसायटी ऑफ कोलन अँड रेक्टल सर्जन्स’ संस्थेचे जगभरात एकूण 4,200 सभासद आहेत. त्यापैकी 2800 सभासदांची उपस्थिती असलेल्या डॉक्टर्ससमोर फिस्टुलावर उपलब्ध असलेली क्षारसूत्र या आयुर्वेदिक उपचार पद्धतीवर मी केलेल्या संशोधन अभ्यासाचं सादरीकरण करण्याची संधी मिळाली. 

क्षारसूत्र या उपचार पद्धतीत कशी केली जाते, यामुळे कोणताही भाग काढून न टाकला कसा बरा करता येतो, यामुळे रुग्णाला कोणत्याही वेदना होत नाही, तसंच अन्य स्नायुंना दुखापत होत नाही. आणि सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे पुन्हा हा आजार होण्याची शक्यता खूपच कमी असल्याचं स्पष्टीकरण हा सादरीकरणात दिलं. याला जगभरातून आलेल्या डॉक्टरांनी चांगला प्रतिसाद देत याबाबात उत्सुकता दाखवली. 

फिस्टुलाची लक्षणं

आतापर्यंत 30 हजार एनो-रेक्टल सर्जरी केल्याचा अनुभव मला आहे. त्यानुसार गुदद्वार ग्रंथीच्या (अॅनल ग्लाड्स) भागात जेव्हा एखादा संसर्ग होतो त्यावेळी त्या जागेवर वेदना होतात, सूज येते, तो भाग लालसर होतो, खाज सुटते, ताप येतो, संपूर्ण शरीराचं तापमान वाढतं आणि रक्तस्त्राव व्हायला सुरुवात होते. ही सगळी एनो फिस्टुलाची लक्षणं आहेत. या आजारावर कायमस्वरूपी उपचार करणं गरजेचं असतं. अन्यथा हा आजार जीवघेणा सुद्धा ठरू शकतो.  तज्ज्ञ डॉक्टर हा संसर्गित भाग आणि फिस्टुला म्हणजे अनैसर्गिकरित्या तयार झालेला बोगद्यासारखा मार्ग काढून टाकतात. मात्र, या सर्जरीनंतरही पुन्हा फिस्टुला होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. 

एनो फिस्टुला आजाराची व्याप्ती

आपली आताची जीवनशैली आणि आहारांच्या सवयीमुळे अलिकडे एनो फिस्टुलासारखा आजार होण्याचं प्रमाण वाढत आहे. एक लाख लोकांमागे साधारण 5  ते 20 जणांना एनो फिस्टुला होत असल्याचं आढळून आलं आहे. 30 ते 50 वयोगटातील स्त्रियांना आणि पुरुषांनाही हा आजार होत असतो.  कम्प्युटरसमोर तासन् तास बसून राहणं, पाणी कमी पिणं, जास्त तिखट पदार्थ खाणं, फायबरयुक्त पदार्थांचा आहारात अभाव, जंक फूड, मांसाहाराशी संबंधित डाएट अशा सगळ्या कारणांमुळे बद्धकोष्ठतेचा आजार होतो. त्यामुळे मल बाहेर पडायला त्रास होतो. परिणामी गुदद्वारातल्या ग्रंथीना संसर्ग होऊन फिस्टुलाचा आजार होतो. 

सुरुवातीला जेव्हा फिस्टुलाशी संबंधित लक्षणं जाणवू लागतात तेव्हा रुग्ण हे लाजेपोटी डॉक्टरकडेच जात नाही.  नेमकं काय, कुठे दुखत आहे हे सांगायला लाज वाटत असते. निष्काळजीपणा, दुर्लक्ष आणि योग्य उपचारामध्ये दिरंगाई केल्यामुळे हा आजार आणखीन रौद्र रुप धारण करतो. या आजारामुळे मग मधुमेह, टिबी, क्रोहन आजार (पचनसंस्थेत सूज येणं, जळजळ होणं) असे इतरही आजार होऊ शकतात. 

हे ही वाचा : क्षयरोगाचा धोका कोणाला असू शकतो? 

उपचार पद्धती 

या आजारावर अनेक उपचार पद्धती अस्तित्वात आहेत. मात्र, आजार मुळापासून बरा करेल आणि तो पुन्हा होणार नाही, याची शाश्वती कोणत्याच उपचारातून मिळत नाही. यातली मुख्य उपचार पद्धत आहे ती म्हणजे संसर्ग झालेला हा मार्ग काढून टाकणं. याला फिस्टुलोटोमी किंवा फिस्टुलेक्टोमी उपचार असं म्हटलं जातं. मात्र, ही फिस्टुलोटोमी किंवा फिस्टुलेक्टोमी सर्जरी केल्यावर पुन्हा फिस्टुला होण्याची शक्यता असते. तसंच ही सर्जरी केल्यावर आणखीन एक धोका असतो, तो म्हणजे मल रोखण्यावरचं संयम सुटू शकतं.  गुदद्वारामध्ये मल रोखण्यासाठीसुद्धा काही स्नायू असतात. त्याला स्फिनेसेटर असं म्हणतात. फिस्टुलोटोमी किंवा फिस्टुलेक्टोमी सर्जरी दरम्यान या स्नायूंना इजा झाल्यास ते त्याचं कार्य करु शकत नाहीत. याशिवाय या सर्जरीनंतर खूप वेदनाही सहन कराव्या लागतात. 

लेझर अब्लॅशन ही आणखीन एक उपचार पद्धत आहे. यामध्ये लेझर तंत्राच्या मदतीने हा संसर्ग झालेला अनैसर्गिक मार्ग काढून टाकला जातो. यामध्ये वेदना कमी होतात. तसंच मल रोखण्याऱ्या स्फिनेसेटर स्नायूंनाही इजा पोहचत नाही. मात्र, या उपचार पद्धतीमध्ये हा आजार पुन्हा पुन्हा होण्याची शक्यता जास्त असते. 

आयुर्वेदिक क्षारसूत्र उपचार पद्धत

वर नमूद केलेल्या उपचार पद्धतीपेक्षा यशस्वी ठरत असलेली आयुर्वेदिक उपचार पद्धत आहे, ती म्हणजे क्षारसूत्र उपचार पद्धत. हजारो वर्षापूर्वी आचार्य सुश्रूत (प्राचीन भारतीय उपचार (सर्जरीचे) पद्धतीचे जनक) यांनी क्षारसूत्र उपचार पद्धत विकसित केली. या उपचार पद्धतीमध्ये रुग्णाला जलदरित्या आराम मिळतो. गुदद्वारा मार्गामध्ये कुठेच काही कापलं जात नाही, त्यामुळे अन्य स्नायूंना इजा पोहोचत नाही आणि हा आजार पुन्हा होण्याची शक्यता टाळली जाते. 

क्षारसूत्र हा एक औषधी धागा असतो जो मूत्रमार्गात टाकून घट्ट किंवा सैलसर पद्धतीने शिवला जातो. त्यानंतर हा धागा दर आठवड्याला बदलावा लागतो. हे असं साधारण 5 ते 7  वेळा करावं लागतं. 

हा औषधी धागा या अनैसर्गिक मार्गाचं टोक कापून त्याला बरं करते. या धाग्याला जे आयुर्वेदिक औषध असतं ते आजुबाजुच्या स्नायूंमध्ये शोषलं जाऊन जे इतर नवीन मार्ग तयार व्हायला लागलेले असतात त्यांची वाढ बंद करते. या पारंपारिक शस्त्रक्रियेला मेकॅनिकल फिस्टुलेक्टोमी असं म्हटलं जातं. यामध्ये आयुर्वेदिक औषधांचा वापर करुन तो धागा तयार केला जातो. त्यामुळे त्याला केमिकल फिस्टुलेक्टोमी असं ही म्हणू शकतो. यामध्ये मार्ग कापला जावून तो आकुंचन पावणे, हे एकाच वेळी केलं जातं. त्यामुळे हा आजार पुन्हा होण्याची शक्यता टाळली जाते. 

हे ही वाचा : थायरॉईडचा आजार – किती गंभीर?

क्षारसूत्र कसं तयार केलं जातं?

गेल्या काही वर्षात क्षारसूत्र उपचार पद्धत लुप्त झाली होती. मात्र, गेल्या 40 वर्षापासून ही उपचार पद्धत नव्याने विकसित केली. तसंच या उपचाराच्या पद्धतीमध्ये काही बदल करत ही प्रक्रिया प्रमाणित करण्यात आली. क्षारसूत्र धागा तीन गोष्टींपासून बनवला जातो. पहिला घटक आहे, युफ्रोबिया नेरिफोलियाचे लेटेक्स म्हणजेच स्नूही (भारतीय स्पृग झाड) यापासून धागा बनतो. दुसरा घटक आहे, अ‍ॅकिरान्थेस एस्पेराचे अल्कली म्हणजे अपमार्ग वापरलं जातं. हे अल्कली तयार करण्यासाठी  अ‍ॅकिरान्थेस एस्पेराचं संपूर्ण झाड प्रथम सुकवून ते जाळलं जातं. त्यानंतर त्याच्यामध्ये सहापटीने जास्त पाणी टाकून रात्रभर तसंच ठेवलं जातं. त्यानंतर ते उकळवलं जातं. पाणी पूर्ण उकळल्यानंतर त्यातली राख ही बाजूला काढली जाते. त्यालाच  क्षार असं म्हटलं जातं. त्यानंतरही ही राख स्नूही पासून बनवलेल्या धाग्याला लावून त्याचं आवरण तयार केलं जातं.  तिसरा घटक आहे, हळद. या सगळ्या घटकांच्या मिश्रणाने हा क्षारसूत्र धागा तयार केला जातो. 

त्यानंतर हा धागा MRI च्या रिपोर्टमध्ये दाखवलेल्या फिस्टुला मार्गात टाकला जातो. MRI मुळे फिस्टुलाचा नेमका मार्ग आणि त्याचे आणखीन निर्माण झालेल्या उपमार्गाची नेमकी माहिती मिळते. त्यामुळे या रिपोर्टनुसारच हा धागा आत टाकला जातो. त्यामुळे हा आजार मुळासकट पूर्ण बरा होऊन त्यापासून होणाऱ्या  वेदना आणि अन्य त्रास उद्वभवत नाही. आणि महत्त्वाचं म्हणजे तो पुन्हा होत नाही. त्यामुळे इंडियन मेडिकल असोसिएशन आणि वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशनने सुद्धा फिस्टुला आजारावर क्षारसूत्र उपचार पद्धतीला प्राधान्य दिलं आहे. 

(लेखक आयुर्वेदिक डॉक्टर असून मूळव्याध आणि फिस्टुलावर गेली चाळीस वर्ष मुंबईत उपचार करतात.)