गणपती आणि त्याच्या पत्नी

गणेशाच्या वैवाहिक स्थितीबाबत विविध पौराणिक कथांमध्ये वेगवेगळे दृष्टिकोन आढळतात. गणेश अविवाहित ब्रह्मचारी आहे असे एक मत प्रचलित आहे. तर इतर प्रचलित कथांमध्ये त्याचा विवाह बुद्धी, सिद्धी आणि रिद्धी यांच्याशी झालेला आढळतो. काही ठिकाणी लोकपरंपरेत त्याचा संबंध सरस्वती, शारदा, लक्ष्मी, केळ्याचे झाड यांच्याशीही जोडला जातो. काही वेळा त्याला एका पत्नीसोबत विशेषतः नाव नसलेल्या सेविकेसह (दासी) दर्शवले जाते. आजच्या लेखात आपण गणेशाच्या विवाहसंदर्भातील काही प्रचलित मते समजून घेवू.

प्रजापतीच्या दोन कन्येंशी पहिला विवाह

गणेशाच्या विवाहासंदर्भातील सर्वात प्रसिध्द कथा शिवपुराणात येते. एकदा शिव आणि पार्वतीने गणेश आणि कार्तिकेयाला सांगितले की, तुम्ही दोघेही आम्हाला सारखेच प्रिय आहात. तुमच्या पैकी जो कोणी प्रथम पृथ्वी प्रदक्षिणा घालून कैलासावर परत येईल त्याचा आम्ही विवाह करवून देवू. कार्तिकेय लगेच आपल्या वाहनावर आरूढ होवून पृथ्वी प्रदक्षिणेसाठी निघाला. मात्र इथे कैलासावर गणेशाने माता-पित्याची पूजा करून त्यांनाच प्रदक्षिणा घातली आणि आपला विवाह करवून देण्यास सांगितले. शिव-पार्वतीने ह्याचे कारण विचारले असता गणेशाने वेद आणि शास्त्राचे उद्धरण देवून माता-पित्याची पूजा करून त्यांना घातलेली प्रदक्षिणा पृथ्वी प्रदक्षिणेचे पुण्य देते असे सांगितले. त्याच्या ह्या उत्तराने प्रसन्न होवून शिव-पार्वतीने गणेशाचे लग्न प्रजापतीच्या दोन कन्यांसोबत लावून दिले. त्याच ह्या सिध्दी आणे बुध्दी. सिद्धीला गणेशापासून क्षेम नावाचा तर बुद्धीला लाभ नावाचा पुत्र झाल्याचा उल्लेख आहे. मात्र पुढे कार्तिकेय पृथ्वी प्रदक्षिणा करून परत आल्यावर त्याला हा वृत्तान्त कळला आणि तो रागाने क्रौञ्च पर्वतावर तपश्चर्येसाठी निघून गेला.

एका वेगळ्या कथेनुसार, हत्तीचे शिर असल्याने गणेशाला विवाह करण्यास अडचण येत होती. परिणामी तो इतर देवतांच्या विवाहात अडथळे निर्माण करू लागला. यामुळे इतर सर्व देव संतप्त झाले आणि त्यांनी ब्रह्मदेवांकडे मदतीची याचना केली. ब्रह्मदेवांनी रिध्दी आणि सिध्दीची निर्मिती केली. त्यांचा विवाह पुढे गणेशासोबत झाला.

सिद्धी की बुद्धी?

मत्स्य पुराणातील गणेशाच्या विवाह कथेत त्याच्या पत्नींची नावे रिध्दी आणि सिध्दी ऐवजी रिध्दी आणि बुध्दी अशी येतात. गणेश ही बुद्धीची देवता म्हणून प्रसिध्द आहे. त्यामुळे त्याची बुध्दी ही पत्नी बौ‌द्धिक शक्तीचे प्रतीक आहे. त्याचप्रमाणे गणेशाच्या तांत्रिक स्वरूपाला अनुसरून सिद्धी ही पत्नी त्याच्या आध्यात्मिक शक्तीचे प्रतीक आहे. आणि रिद्धीला समृद्धीचे प्रतीक मानले आहे.

अष्टसिद्धी आणि गणपती

गणेशाचा संबंध अष्टसिद्धींशी आहे. अष्टसिध्दी म्हणजेच योगसाधने‌द्वारे मिळवल्या जाणाऱ्या आठ आध्यात्मिक शक्ती होत. शाक्त पंथाच्या उपासनेत अष्टसिद्धींना आठ देवी मानले जाते. गणेश पुराणानुसार, गणेशाने या अष्टसिद्धर्धीना राक्षस देवांतकाचा पराभव करण्यासाठी वापरले होते. संशोधक गेटी यांच्या मते, या आठ सिद्धी एका शक्तिरूपात विलीन होतात, जी गणेशाची मूळ शक्ति मानली जाते. नंतरच्या काही कलाकृतींमध्ये या आठ शक्तींना तरुण स्त्रियांच्या समूहाच्या

रूपात गणेशासोबत दाखवले आहे. ह्याचे सर्वात उत्तम चित्रण राजा रवि वर्माच्या चित्रामध्ये या स्वरूपाचे उदाहरण दिसून येते, जिथे पंखे धरलेल्या स्त्रिया परिचारिकांप्रमाणे दाखवलेल्या आहेत. संशोधक गेटी पुढे असेही म्हणतात की, अष्टसिद्धी सप्तमातृकांचेच परिवर्तित रूप असू शकतात. अनेक प्राचीन मंदिरांमध्ये आपल्याला गणेश आणि सप्तमातृकांची एकत्रित शिल्पे पहायला मिळतात.

सरस्वती, लक्ष्मी यांचे रिद्धी-सिद्धींशी नाते

भारतभर अनेक आधुनिक पोस्टर कलेत गणेशाला सरस्वती आणि/किंवा लक्ष्मी सोबत दर्शवले जाते. गणेशाच्या पत्नी म्हणून त्यांचा असा रूढ संबंध नसला तरीही त्या त्याच्या सोबतीच्या देवता आहेत. त्यांचा अप्रत्यक्षपणे गणेशांच्या पत्नींशी संबंध जोडता येतो. संगीत, वाणी आणि कलेची देवता म्हणून प्रसिध्द असली तरीही सरस्वती ही मुळात ज्ञानाची देवता आहे. आणि अशा प्रकारे तिचा संबंध गणेशाच्या बुद्धी ह्या पत्नीसोबत जोडता येतो. समृद्धी, कला आणि संपत्तीची देवता असलेल्या लक्ष्मीचा लक्ष्मी गणेशाच्या रिद्धी आणि सिद्धी या पत्नींशी संबंध जोडता येतो. लक्ष्मीचा गणेशाशी असलेला संबंध क्वचितच तांत्रिक परंपरेशी जोडला जातो, जिथे ती गणेशाची शक्ति मानली जाते. गणेशाची दैवतशास्त्रातील प्रसिध्दी पहाता, त्याच्या पत्नी मात्र दैवतशास्त्रात तितक्या प्रसिध्द नाहीत. म्हणून कदाचित दैवतशास्त्रात प्रसिध्द असलेल्या सरस्वती आणि लक्ष्मी लोकपरंपरेत त्याच्या सोबतीच्या देवता बनल्या असावात्या.

बंगाली कोला बो

बंगालमध्ये दुर्गा पूजेच्या वेळी गणेशाचा संबंध केळीच्या झाडाशी जोडला जातो. ह्या केळीच्या झाडाला कोला बो असे म्हणतात.

दुर्गा पूजेच्या पहिल्या दिवशी, कोला बोला लाल किनारी असलेल्या पांढऱ्या साडीने झाकले जाते आणि त्याच्या पानांवर कुंकू लावले जाते. नंतर तिला सजवलेल्या मांडवावर स्थापित करून फुले, चंदन आणि धूप अर्पण केले जातात. दुर्गा पूजेच्या वेळी या केळीच्या वृक्षाला देवीचे रूप मानले जाते. कोला बोला गणेशाच्या उजव्या बाजूला ठेवून तिची पूजा केली जाते. म्हणून बहुतांश बंगाली लोक तिला गणेशाची पत्नी मानतात.